Doğma Ləkiyə

Haçansa  doğulub boya-başa çatdığım kənddən nələrsə yazmaq – oranın  insan portretləri , gəzməli- görməli, mənim üçün  ekzotik sayılacaq yerləri haqda mifik rəvayətlərdən bəhs edən hekayələr yaratmaq  marağında olsam da,  bu işlə ciddi məşğul olmamışam. Təbii ki, bura uşaq vaxtı,  ikixətli on iki səhifəlik dəftərə yazdığım-  balıq tutmaq üçün getdiyimiz ucsuz – bucaqsız çöllüklərdən bəhs edən yarımçıq qaralamaları, rayon mərkəzinin  müqayisəli şəkillərindən bəhs edən kədərli  elegiyanı çıxmaq şərti ilə. Hər nə qədər yaddaşımı qurdalamağa cəhd etsəm də, ağlıma gətirə biləcəyim bir yazı , sübut  yoxdur.  Bunun səbəbi nədir ? Səbəbi yəqin ki, dediyim kimi ucsuz-  bucaqsız çöllər  və…   Amma “Və” dən artığını  düşünə bilməmişəm. Çünki yaşadığım yerlər mənimçün maraqlı xatirələrdən, özümün yenidən və yenidən“simurq quşu“  kimi yarandığımı gördüyüm əhvalatlardan xali olmasa da, düşünmüşəm ki, bütün bunlar yalnız o yerləri görmüş, o günlərin canlı şahidlərinə məxsusudur. Bir növ  bir qrup insana məxsus məhrəm duyğulardır. Və məhrəm duyğuları bölüşmək rahatlıq hissi gətirdiyi kimi,  həm də bayağılıq riskini daşıyır. Ki, mən riskə çox girmək istəmirəm. Bayağılıq isə maraqlı olmamaqla şərtlənir. Yəni doğma xatirələrdən başqa məmləkətin maraqlı nəyinisə tapıb çıxarmağın , onu kiməsə heyrətləndirici şəkildə təqdim etməyin müşküllüyünü dərk edirəm. Elə bu yazını  bayağı vəziyyətə düşməyin an məsələsi olduğunu bilərək, fəqət bəzi səbəblərdən risqi gözə alaraq yazıram. Məcburiyyət daxildə gizlənən bir duyğudan qaynaqlanır.  Zamanla onun qarşısında bayağılaşmağa, həssaslaşmağa hətta bəzən özünün də gözləmədiyin pedantlığa getməyə məcbur qalırsan. Özün də bilmədən,  hətta an məsələsinə çevrilən bu çevrilmə səni məsuliyyətlə yükləyir. Bu nədir? Bu, özün haqda olan,  amma sənə tanış olmayan cəhətlərini yavaş – yavaş üzə çıxaran özün və yaşadığın mühitə qarşı  mühakimələrindir. Bir sözlə, səni bütün problemlərin əsas fiquru kimi görən və görüləsi işlərə, yazılası şeylərə görə məsuliyyəti sənin üzərinə atan, bu missiyanı sənə həvalə edən instiktdir. Zamanla belə  qənaətə gəlmək olur ki, əslində hər kəndin, hər şəhərin  öz hekayəsi  öz hekayəçisini , hər kəşf olunmalı şey  öz  kaşifini gözləyir. Kaşiflərsə bəzən səhv edir. Ya Xristofor Kolumb sayağı Hindistan axtararkən Amerika tapır, ya da bəlkə bu gündə bir zamanlar yaşadığından xəbərsiz olduğumuz,  məskunlaşdığı yerin Hindistan olmağından xəbərsiz neçə-neçə Xristofor Kolumblar  tarixin oxunmamış səhifələrində məhv olub. Bu ikinci Kolumblar  tarixin dəhşətli məchulluğuna yuvarlanıb yoxa çıxıblar.  Hər halda ikincilər qədər olmasa da, zaman və tarix  hər iki Kolumblara qarşı amansızdır. Bizim Hindistanımız isə  elə ayağımızın altındakı torpaqlar olmaqla yanaşı bütün Hindistanlar kimi öz kaşiflərinə kəşf olunmağa, hekayəçilərinə  anlatmağa hazır hekayələrlə doludur. Fəqət bu hekayələr zaman adlı qəddarlığın amansız gedişində əldən – ovucdan çıxır,  onunla necə rəftar edəcəyi önündə çaşıb qalmış uşaq məsumluğundakı hekayəçilərinə daha bir məsuliyyət yükləyir: “ Hər şeyi öz anında yaşamaq və yazmaq”.

Zaman tarixin həm yoldaşı, həm də  düşmənidir. Baxır ondan necə istifadə edirsən. Bilirəm, klişeyə müraciət etməli oluram bəzən, amma neyləyəsən ki, həqiqətin banal üzü də var. Misalçün , üstündən təqribən on altı – on yeddi  il keçdikdən sonra təzəlikcə öyrəndiyim  bir fakt  məndə təəssüf hissi doğurur: uşaq ikən məktəb həyətimizdəki bişmiş kərpicdən tikilmiş ( o zamanlar isə artıq  uçulub-dağılmış) yarımçıq tikili bir vaxtların bəy sarayı imiş. Bu dəhşətli fakt təkcə bürokratiyanın insan duyğularına , onun xatirələrinə qənim kəsilməsinə əyani sübut deyil. Bu həm də zamanla ayaqlaşa bilməyən bir kəndin ona necə uduzduğuna işarədir.  Özlüyündə təqribən yüz əlli illik xatirələri sürükləyən bu abidə dövlətin, siyasi qurluşların laqeydlik terrorundan başqa, həm də cəmiyyətin özünü bir dövrün içində təyin edə bilməməsi və “taun günlərində” şəhəri tərk etməyib mübarizə aparan üç – dörd nəfərlik insandan savayı, sanki heç nə olmayıbmış kimi yaşayan insanları ifadə edir.  Bu hansı dövr idi? Bu, tarixin ikinci dəfə sıfırlandığını gördüyü “ikiminci illəri” idi. Və indi mən hardansa tapdığım adda-  budda kadrlarla- toy kassetlərindən , məktəb şənliklərindən pedantcasına çırpışdırmağa macal tapdığım görüntülərlə həsrətlə xatırladığım o uşaqlıq illərimin kəndi bu gün sürətlə öz keçmişindən imtina edir. Bu yaxşıdır ya pis? Suala cavab axtarmaq niyyətində deyiləm. Amma əminəm ki, bir zamanlar əzəmətindən xəbərsizcəsinə, uşaq saflığı ilə üzərində oynadığım o köhnə bəy sarayı kimi bu kənd də zamanın iti addımları bərabərində  öz saflığı ucbatından  yoxa çıxır. Həm də bu yox oluşdan  xəbərsiz. Sarayın üzərində tikilmiş dörd otaqlı ev kimi kəndin də keçmişinin üzərində ucalmış olacaq yeni kənd məmləkət olmaqdan daha çox mənə hansı təəsüratları yaşadacaq? Bilmirəm. Bilmək də istəmirəm. Amma onu bilirəm ki, kənd heç vaxt ikimininci illərin əvvəlləri kimi möhtəşəm olmayacaq.

Böyük kəndlərin taleyine böyük hekayələr düşür. Çox yox , hər gün beş insanı ilə söhbət kifayət edər ki, yaşadığı təqribən əlli illik lentdən sənə heyrətamiz bir kadr kəsib versin. Amma bəzi insanların hekayələrini danışmasına ehtiyacı yoxdur. Çünki bu xatirələrin hekayə olmasında əsas rolu özün oynayırsan. Toxmaçar adlı yeri axtarmağımızdan bəhs edən,  avantüramızın nəticəsində əlimizdəki kiçik bankadakı qatığı ünvana aparıb çatdırana qədər, yağa çevirməyimizi bu gün dostuma xatırlada bilməməyimin səbəbi nədir? Zamanın çalxalayıb ayranı ilə yağını ayırdığı bu dünyada hamımızın basdırdığı, özünün də xəbəri olmadan məhv etməyə çalışdığı xatirələri var.Və dəhşətlisi budur ki, sən bu xatirələrdən xəbərsiz olsan da onlar kiminsə yaddaşında yaşayır. Bu, həm məhvoluşdan , həm də mövcudluqdan qorxan insanları yaşamağa qoymayan mənəvi ziddiyyətdir. Daban- dabana zidd olan bu  duyğuları bir bədəndə daşımağın çətinliyini yaxşı bilirəm. Toxmaçarı tapmaq ümidi ilə evə gedən yolu dəyişmiş ,  əlindəki bir banka qatığı aparmağa gücləri çatmayan o kiçik uşaqların addımları kimi əyri – üyrü  ömür yollarında neçə hekayələr gizlənib yatır.

On doqquzuncu  əsrdən iki il qapmış bir tikili var dəmir yolu vağzalımızın yaxınlığında. O vağzalda  bir vaxtlar Adil Mirseyid kimi möhtəşəm şair Parisə getməyən qatarlara şeir həsr edib. O vağzal mənimçün dadını hələ də unuda bilmədiyim paxlavaların satıldığı  ərazi idi  nə vaxtsa. Ta o günəcən ki, hər axşam əmimin o paxlavaları alıb gətirdiyi vağzala ilk dəfə ayaq basanda, iri geniş zal məni heyrətə gətirmişdi. Bu evdən çölə çıxmağa həmişə icazə istəyib,  çıxa bilməyən uşağın müstəqillik yolunda ilk addımlarını  atdığı yer idi. Arxasında kiçik qamışlardan çəpəri hörülmüş yeməkxana, içərisində kəndin yeniyetmələrini cəlb etmək üçün divarları başdan -başa çılpaq qız şəkilləri ilə bəzənmiş bərbərxanalar və gecə həyatı başlayan kimi öz bədənini satan qadınların sərbəst dayanacağı əraziydi. Bütöv xatirələrimdə cəmi cümlətanı beş – altı kadrlarla canlanan bu ərazi özlüyündə doğurduğu mənfi imiclə yanaşı kəndin o vaxtkı antimental, beynəlmiləl mühitini özündə az da olsa canlandıran  yerlərdən idi. İndi vağzalın yanındakı, daim diqqətimi cəlb etmiş bu hündürmərtəbəli, üç  əsrlik binanın – su qurğusu olduğu təzəlikcə bilmişəm. Bir – birinə sivişib uzanan, şərqlə qərbi qovuşdurduğunu, yoxsa ayırdığını bilmədiyim dəmiryolu relsləri hər nə qədər mənə çıxıb getməyin, o gedəcəyim yerlərin uzaq yol olması duyğusunu diqtə etsə də, ərazidəki digər tikililər kimi mənim burda olmağımı vacib qıldıran şərtlərdən biridir. Sanki burda olmasam tikililər olmayacaq. Sovet hökümətinin, bu nəhəng sistemin qəfil  dağılması ilə bir anda öz qaynar həyatını itirib, dağılıb xarabazarlığa çevrilmiş bir neçə zavod və idarədən başqa, üzbəüzdə qaçqınların sığındığı, kəndlərdə nadir rast gəlinən üç mərtəbəli binalar mənə hər dəfəsində uşaq ağlı ilə bu binalara baxarkən duyduğum hissləri xatırladır. Qəribədir, anasının əlindən tutub hər həftə sonu babasıgilə gedən bu uşaq kənddən kənara çıxmamasına baxmayaraq, bu üçmərtəbəli yaşayış yerlərinə çevrilmiş “Sink zavod“unu şəhər həyatı ilə assosasiya edirdi. İndi  üçəsrlik su qurğusuna söykənib  ətrafdakı tiklilərə nəzər salıram: Video bar- Bir zamanların kino klubu,  sonra gənclərin çayxanasına, “Sink zavod” -hələ mən doğulmamışdan qabaq sovet hökümətinin dağılması ilə fəaliyyətini dayandırıb qaçqın şəhərciyinə çevrildi. Banka zavodunun taleyi daha faciəvi oldu-o, sökülüb satıldı. Arxa tərəfdəki pambıq zavod isə indi işləmir. Onun yanındakı hamam, musiqi məktəbi, uşaq bağçası, kənd klubu  və bu gün ara- sıra oxucusu ilə öz aqoniya dövrünü yaşayan kitabxanalar.

Məni həmişə bir sual düşündürüb : Ölkənin üçüncü böyük  kəndi olmasına baxmayaraq, necə olur ki , mən kəndin harasından başlayıb harasına getsəm dönüb dolaşıb özümü başladığım nöqtədə görürəm? İndi adını sadaladığım tikililər , obyektlər bir birinə yaxın olmaqla bərabər, həm də kəndin quşbaxışı mənzərəsinə qəribə bir ahəng  qatır. Hansından başlayıb gəzməyə çıxsan, başqa birini kəşf edə bilmək üçün qarşına müxtəlif yollar çıxır. Bəlkə elə ona görə, kənddə mən heç vaxt itmək qorxusunu yaşamamışam. Hara gedirəmsə gedim bütün yolların   Romaya apardığı kimi,  bütün tikililərin də başladığı yolların məni eyni nöqtəyə – vağzala gətirəcəyindən də əminəm. Dönüb dolaşıb hələ də özümü ikimininci  illərin əvvəlində hiss etdiyim bu zamanlarda o tikililərin bir gün məhv olacağı gerçəkliyini dərk edirəm. Eybi yox , olsun. Amma zamanla rəftarını bilməyən uşaq saflığından yetərincə uzaqlaşmış  insan kimi  artıq “ əlyazmaların yanmadığını”  bilir, hər xəzinənin bir sahibi , hər hekayənin öz hekayəçisi olduğuna inanıram.  Mən bu hekayəni burda bitirirəm.  Qoy bu bitmiş hekayə yeni – yeni hekayələrin başlanğıcı olsun!

28.04.2019.İstanbul