Meyxana haqda son illər çox deyildi, çox danışıldı. Bu sənət növü haqda nə qədər tənqidi, rişxəndli, istehzalı, hətta bəziləri tərəfindən “bunun kökünü kazıma gərəkir“ kimi fikirlərə rəğmən, bu janrı sosial şəbəkələrdə gənclər tərəfindən ən çox bölüşülənlərə aid etmək olar. Görəsən, nədən belədir, niyə mahiyyətcə arxaik olan bu sənət növü ən yeni multimedia texnologiyaları, total entertainment dövrünün gənclərini cəlb edir? Sirr nədədir?
Kiçik tarixi ekskurs
Əgər meyxananı başqa şifahi janrlarla müqayisə etmək istəsək – misal üçün muğamla – o zaman aydın olur ki, meyxananın tarixən muğam qədər təbliğatı olmayıb. Muğam lap öncələrdə mistik mahiyyətli ayin musiqisi idi, dünyəvi musiqiyə çevrilənədək çox böyük yol keçdi və ən nəhayətdə, bir neçə yüzillər bundan əvvəl mutasiyaya uğrayaraq saray musiqisinə çevrildi. Onun ifa edildiyi alətlər də, məsələn tar – öz akustik və ifa parametrlərinə görə – sırf kamera (saray) alətidir. Tardan fərqli olaraq, sazı küçədə də, dağda da çalmaq mümkündür. Ona görə muğam sırf oda musiqisi, yəni kamera musiqisidir. Onu saraydan kənarda təsəvvür etmək çətindir. Bu anlamda muğam elitar incəsənətdir və onun üçün mütləq saray gərəkdir. Muğam üçün Bakıda mərkəz yaradılıb, UNESCO-nun mədəni irsi siyahısındadır, meyxana isə tarixən underground janr olub.
Meyxana underground, yəni zirzəmi, hətta xərabat janrı kimi hər zaman saraydan, rəsmiyyətdən, bürokratiyadan nəinki uzaq olub, hətta bunlara həqarət, təhqir kimi, yuxarıdan aşağı baxıb. Əgər muğamda əbədiyyətdən, fanilikdən bəhs edilirsə, meyxanada əksinə, daha çox cəmiyyətdə aktual olan mövzulara toxunulur, nəinki abstrakt fəlsəfi fikirlərə və s.
Deyirlər ki, 1918-ci ildə ingilis işğalı zamanı general Tompsonun gəmilərlə Bakıya gətirilən kilt geyinmiş şotland əsgərləri haqda “tuman geymiş kişilər gəldü Bakıya“ tipində meyxanalar qoşulubmuş – bundan görünür ki, bu janr ictimai hadisələrə reflektor janrdır.
Keçən əsrin 20-ci illərində Azərbaycana sovet quruluşu gətiriləndə xalqa apelyasiya edən rejim kimi ilk olaraq bu janr hakimiyyətə çox lazım idi – əgər ideologiyaya xidmət edəcəkdisə, xalqa yaxın, onun dilində danışan meyxana yaxşı təbliğat vasitəsi ola bilərdi. Lakin şifahi janr kimi həmin nümunələrin indiki zamana gəlib çatmadığına görə bu haqda dəqiq nəsə demək mümkünsüzdür. Bircə onu qeyd etmək olar ki, bu cəhd şübhəsiz ki, uğursuz alınmışdı, çünki yaxşı xatırladığım 70/80-ci illərdə bəzi istisnalarla meyxana faktiki olaraq sovet ideologiyasına qarşı idi.
“Bizim Cəbiş müəllim” filmindən kadr
Meyxana Azərbaycan kinosu kontekstində
Əgər 20-ci illər haqda dəqiq məlumat yoxdursa da, 40-cı illər barədə kifayət qədər ətraflı informasiya var. O zaman SSRİ-də böyük müharibə gedirdi və məlum olduğu kimi bütün resurslar bunun üçün səfərbər edilmişdi. Həmin dövrə uyğun tərzdə Azərbaycanda da Hitler əleyhinə, ümumiyyətlə vətənpərvər təbliğat aparmaq üçün meyxanaya, konkret Əliağa Vahidə müraciət edilmişdi, bu haqda Şahmar Ələkbərovun 1991-ci ildə lentə aldığı “Qəzəlxan“ filmində kifayət qədər geniş səhnələr var. Bu, yəqin ki, meyxananın tədrici rəsmiləşməsinə ilk addım idi. İdeologiyaya bilavasitə aid olmasa da.
Kino isə meyxananın rəsmiləşməsində çox mühüm mərhələ oldu. Çünki kino sovet zamanında, lap 80-lərin sonunadək sırf ideoloji alət idi və şübhəsiz ki, meyxananın ənənəvi zirzəmi versiyası ekrana heç də uyğun gələ bilməzdi. Həmən versiya sonralar, 90-larda, Vaqif Mustafayevin yaradıcılığında meydana çıxacaqdı.
Azərbaycan kinosunda ilk dəfə birbaşa meyxana təsviri görkəmli rejissor Həsən Seyidbəyli tərəfindən 1969-cu ildə lentə alınmış “Bizim Cəbiş müəllim” filmində, yenə də təbliğat formatında peyda olur. “Çağırsa ellər gedərəm davaya“ – 80-lərdə faktiki unudulmuş bu filmin Qarabağ müharibəsi fonunda reinkarnasiyası baş verdi və oradakı yeniyetmələr tərəfindən küçədə deyilən bu kiçicik meyxana epizodu çox aktuallaşdı.
Həsən Seyidbəyli meyxanaya bir daha 1974-cü ildə, “Ömrün səhifələri“ filminə daxil olan “Rəqiblər” qısa metrajında qayıdır. İki pivə köşkü arasında satış üstündə gedən rəqabət zamanı alıcıların pivədən bəhs etdiyi meyxana əlbəttə ki, daha canlı, daha az “ütüsüz“ görünməklə yanaşı, bu janrın artıq məişətdə, yəni ideologiya kontekstindən kənar istifadəsi, faktiki leqallaşması idi. Doğrudur, bundan cəmi bir il əvvəl, elə Seyidbəylinin çəkdiyi “Nəsimi“ filmində janra sakral məna vermək cəhdi edilmişdi: ayrı-ayrı epizodlarda dərvişlər tərəfindən Nəsiminin müxtəlif qəzəlləri zərb alətlərinin müşayiəti ilə meyxana tək deklamasiya edilir.
Yuxarıda adı çəkilən “Qəzəlxan“ filmi isə prosesin apogeyi oldu. İş orasındadır ki, Qorbaçovun “Aşkarlıq“ (Perestroyka) erası ilə 80-ci illərin sonunda meyxananı ilk dəfə birbaşa efirə və sonra hətta filarmoniyaya da çıxardılar. Nizami Rəmzinin ilk çıxışından sonra oradakı kresloların bir neçəsinin sındırıldığı haqda xəbər də xatirimdə qalıb.
“Qəzəlxan“ filmində o zamanın meyxanaçıları sovet ideologiyasının çöküşü və təcili kor-təbii milli identifikasiya axtarışları fonunda olduqca mütərəqqi, proqressiv kontekstdə təsvir edilib. Hətta orada deyilən meyxanalarda “ölməz Sabirin səsi“nə apelyasiya edilir, məşhur “Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır“ şeirindən iqtibas gətirilir. Meyxanaçılar filmin və bütövlükdə o zamanın cəmiyyətinin mənəvi üstünlük əldə etmiş qəhrəmanları idi.
“Rəqiblər” filmindən kadr
“Milli underground“ ideologiyaya qarşı
Meyxana 80-ci illərdə artıq rəsmi doktrinalara, hansısa mənada sovet ideologiyasına qarşı idi. Ağasəlim, Nizami və s. kimi meyxanaçılar özünəməxsus alternativ, “milli underground” kimi Bakı gənclərinin kumirinə çevrilirdi.
Xatirimdədir ki, 13-14 yaşım olanda meyxananı atamın maşınında, xırıltılı kaset yazısında eşitmişdim. O zaman heç bir kitabdan və ya efirdən eşidə bilməyəcəyim “Füzuli edibdür avariya“ qafiyəli bu meyxana əcaib bir təsir bağışlayır, paralel, alternativ mədəniyyət anlamına gəlirdi. O vaxt meyxana kasetləri çox baha qiymətə “altdan” satılırdı.
Kasetlərdəki meyxanalar əsasən Bakı ətrafı kəndlərdəki məclislərdə atışmalardan ibarət idi və həyatın başqa, kölgəli tərəfləri haqda kəskin bədii ifadələrlə, bəzən söyüşlərlə bəhs edilir, hətta sosialist cəmiyyəti haqqında gizli atmacalar da atılırdı.
Meyxanda mövcud rejimin tənqidi gizli formada olsa da, qeyri-leqal, nəşə, içki məclislərində səsləndirilməsi onu çox maraqlı janra çevirmişdi. Meyxanaçılar qeyri-leqal qəhrəmanlar, ideallar idi. Sovet zamanı totalitar rejimə görə underground, yəni “zirzəmidə“ olmaq bəs edirdi ki, seviləsən. Meyxananın deyildiyi Bakı ləhcəsi də bir növ rəsmi dövlət dilinə, AzTV dilinə həqarət, istehza idi. Bu baxımdan meyxana çox qiymətli janr idi.
Meyxana postmüstəqillik dövründə
Meyxananın müstəqillik dövrü kinosunda ilk, artıq “ütülənməmiş“, lakin belə demək olarsa, “istiqamətləndirilmiş“ istifadəsi Vaqif Mustafayevin 1996-cı ildə kəskin satirik üslübda lentə aldığı “Fransız” filmində baş verdi.
Süjetə görə, filmin qəhrəmanı azərbaycanlı olduğunu danır, milli kimliyindən imtina edir və fransızca danışmağa başlayır. Bu məsələ bir ailə səviyyəsində milli identifikasiya axtarışlarına səbəb olur. Onu yola gətirmək, azərbaycanlı olmağın yaxşı tərəflərinə inandırmaq üçün ailəsi tərəfindən çox yollara müraciət edilir – sübut kimi evə aşıq dəvət olunur, sonra deputat gələrək çıxış edir və s.
Vacib xəttlərdən biri evə meyxanaçının gəlişidir – Ağasəlim Çıldağ bunun üçün xüsusi “Niyə müsəlman olmaq istəmirsən“ (maraqlıdır ki, burada da milli identifikasiya ünvanı kimi müsəlman sözü istifadə edilir) qafiyəsini açır, öz meyxanası ilə qəhrəmanı milli olmağa, yenidən bizlərdən birinə çevrilməyə dəvət edir, lakin bunun xeyri olmur. Sonda məlum olur ki, baş qəhrəman hələ sünnət olunmayıb və məcburi sünnətdən sonra məsələ həllini tapır.
Bunlar meyxananın cəmiyyətə aşkarlanması, legitimləşməsi prosesinin mərhələləri idi, sonra isə janrda əvvəllər heç zaman olmamış mutasiya baş verir. Sonuncu dəfə Nizami Rəmzinin 1997-ci ildə AzTV ekranında kəskin sosial mövzuda söylədiyi (“Gəl ay bizim xilaskarımız“) meyxanası və bundan sonra meyxanaçının qəfil ölümü ilə janrın əvvəlki mənası itirilir.
Meyxana pop kimi. Deqradasiya dövrü
Sonradan TV-lərə çıxarılmış, özünə müasir dövrdə yer almağa cəhd göstərən meyxana çağdaş şəraitə adaptasiya olmağa məhkum edilir. Beləcə vaxtilə rəsmiyyətə, ofisioza nifrət edən, həqarətlə baxan underground, zirzəmi ədəbiyyatı Namiq Qaraçuxurlu və onun uğurunun ardınca gedənlərin simasında “milli glamour“a çevrilir.
Pop-şou kahinləri ilə rəqabətə girmək asan iş deyildi, bunun üçün onların oyun qaydalarına riayət etmək lazım idi və bu, söyləniləcək mətnlərdə, müşayiət edilən musiqidə, meyxanaçı obrazında baş tutur.
Müasir dövrdə meyxana öncəki mahiyyətini, əks təsir əhəmiyyətini itirir. Maraqlıdır ki, bu, yalnız uğuru arzu edən gənclərlə baş vermir – yuxarıda haqqında bəhs edilən, sovetlərin 80-ci illərinin baş zirzəmi qəhrəmanı Ağasəlim Çıldağ həmən zirzəmilərdən, çadırlardan, qısası, undergroundan çıxıb Şöhrət ordeni laureatına çevrilir…
P.S. Meyxananın mutasiyasını düşünərkən yadıma hələ sövet zamanı ABŞ prezidenti Ronald Reyqan haqda eşitdiyim bir tərsməssəb meyxana gəlir: “Mən necə çatdırım özümü Reyqana, deyim bir-bir ürək sözümü mən ona”. Bəli, bəhs etdiyimiz 80-ci illərdə belə bir meyxana var idi, ardı da beləydi: “deyim ona gəl sülh yolunda bizim kimi əzab çək” – yəni bu “ideoloji doğru” meyxana idi.
Hələ o zaman uşaq fəhmi ilə hiss etmişdim ki, axı, burda nəsə doğru deyil, axı o zamanlar meyxana bizim üçün tamam başqa, cazibəli görünən tam itaətsizlik dünyasını, mövcud quruluşa həqarəti əks etdirirdi. Burada isə televizorda, məktəbdə danışılan mövzudan bəhs edilirdi. Bu, yəqin ki, ilk siqnal idi. Meyxananın necə bir janr olduğu və nəyə çevrildiyi isə sonralar bilindi…
Elmir Mirzəyev